Intro:
Hello Everyone! Mình là Thư, host của các bạn, là cử nhân chuyên ngành tâm lý tốt nghiệp tại Anh và tác giả sách của Hành tinh của một kẻ nghĩ nhiều. Chào mừng các bạn đến với Amateur Psychology – Tay mơ học đời bằng tâm lý học. Đây là một series podcast với tiêu chuẩn ngắn gọn, dễ hiểu sử dụng thông tin trích dẫn từ các nghiên cứu tâm lý học uy tín, học thuật và có căn cứ, thích hợp cho người muốn đọc vị thế giới và bản thân bằng khoa học.
Gần đây, đặc biệt là vào dịp cuối năm này đây, có hai bài báo mình đọc trong tháng 12 mà khiến mình cứ nghĩ về, trằn trọc trên giường trước khi ngủ mỗi đêm. Đó là bài báo It’s your friends that break your heart hay dịch nôm na là Bạn bè là người làm trái tim bạn tan vỡ (yeah yeah mình biết, quá là bi tráng và kịch tính) của Jennifer Senior trên tờ The Atlantic và thứ hai là bài báo That’s it. You’re dead to me. hay dịch nôm na là Vậy là hết. Bạn đã chết trong tôi. (còn kịch tính hơn, mình biết) của Kaitlyn Tiffany. Hai bài báo này đều thảo luận về một vấn đề chung đó là về những tình bạn đã mất.
Một điều chúng ta không nói đủ nhiều về tình bạn đó là sự phát triển của tình bạn qua thời gian. Có những tình bạn bắt đầu từ lúc chúng ta vẫn còn vẹn nguyên những ngây thơ của tuổi niên thiếu, kéo dài nhiều năm, thậm chí nhiều thập kỉ, nhưng sự sâu sắc của những tình bạn này cũng thay đổi theo từng chu kì trưởng thành của hai cá nhân bao gồm trong mối quan hệ đó. Có những tình bạn được xây dựng dựa trên những cuộc trò chuyện mỗi ngày, rồi dần dần thành mỗi tuần, mỗi tháng rồi thưa thớt chỉ còn những dịp lễ mỗi năm. Những tình bạn này phai dần trở thành những mối quan hệ chúng ta tin rằng sẽ luôn tồn tại đâu đó phía sau sân khấu là cuộc sống thực tại mà chúng ta đang cạn hơi biểu diễn những điệu nhảy cho những khán giả bên dưới. Đôi khi chúng ta xem những mối quan hệ này là đương nhiên, là những cái cây tự sống mà không cần chúng ta tưới tiêu chăm bón. Để rồi một ngày, trong một cuộc thảo luận nảy lửa, chúng ta bất chợt cảm thấy bị xúc phạm bởi một câu nói vô ý của họ rồi quyết định cắt đứt những mối quan hệ này.
Có những tình bạn khác, hai người gặp mặt nhau, kết dính vào nhau ngay lập tức như hai mảnh ghép được cắt cùng khuôn từ trước, hai con người nhìn thấy nhau trong thể trạng chân thật nhất của con người. Nhưng dần dần, càng hiểu về nhau, chúng ta càng nhận ra sự thật cay đắng rằng chúng ta không thể nào trái ngược hơn, không thể nào bất hoà hơn, những cuộc trò chuyện thân mật và trần trụi biến thành những cuộc tranh cãi nảy lửa về quan điểm chính trị, về thái độ sống và ngàn vạn những chủ đề đau đầu khác. Để rồi khi quá mệt mỏi chúng ta quyết định rằng ok vậy đó, đây là một mối quan hệ độc hại, chúng ta cần phải cắt người này khỏi cuộc sống của mình.
Trong một thế giới mà những mối quan hệ nhanh chóng được cấu thành nhờ chất kết dính là mạng xã hội và những ứng dụng hẹn hò, chúng ta dễ dàng bị ảnh hưởng bởi tư duy rằng mối quan hệ giữa người với người có thể dễ dàng được thay thế và tái tạo nhanh chóng. Chúng ta bị bán cho mộng tưởng rằng tất cả những mối quan hệ chỉ có thể tốt hơn và tốt hơn, rằng chúng ta chỉ nên có những cuộc hội thoại tích cực và tâng bốc nhau. Và khi va chạm những bất đồng và tranh cãi, chúng ta nhanh chóng thu mình và lựa chọn việc cắt bỏ người đó ra khỏi cuộc sống của mình. Liệu việc này có khiến cho những mối quan hệ của chúng ta bị mắc kẹt ở trạng thái bề nổi và biến chúng ta thành những kẻ khờ dại không thể chấp nhận chúng ta đã sai? Ngược lại, bao giờ thì chúng ta cần phải tiễn những người thật sự khiến cuộc sống của chúng ta khốn khổ. Nếu bạn không ít lần đã quanh đi quẩn lại cố gắng trả lời cho câu hỏi, bao giờ chúng ta nên chấm dứt một mối quan hệ đã từng tốt đẹp, episode 78 sẽ cùng bạn giải mã câu hỏi này. Bao giờ chúng ta gọi một ai đó chúng ta yêu thương là độc hại và bao giờ chúng ta nên chấp nhận rằng những mối quan hệ không phải là kẹo bông gòn vừa mềm vừa ngọt, thay vào đó, là một chiếc nồi hổ lốn rất nhiều hương vị mà chúng ta phải nếm trải và đôi khi, duy trì chúng buộc chúng ta những lúc phải thừa nhận rằng, chúng ta đã sai trái với họ.
Trong lĩnh vực tâm lý học, tình bạn không nhận được nhiều sự chú ý và công nhận tầm quan trọng của nó so với những mối quan hệ lãng mạn. Vậy nhưng, nghiên cứu của Lu et al. (2021) tìm thấy sự liên hệ mật thiết giữa tình bạn, sức khoẻ tâm lý, thể chất và sự hài lòng với cuộc sống. Vieth, Rothman & Simpson (2022) cho rằng, bởi tình bạn không mang tính chiếm hữu và đơn thuộc của tình yêu, việc để tình bạn trôi tuột đi hay lặng lẽ chìm dần vào quá khứ trong cuộc sống của mỗi cá nhân là điều gần như dễ dàng xảy ra. Thêm vào đó, cũng không có luật pháp hay quy định nào xét nét việc chúng ta phải chia tay với bạn bè của mình như thế nào, cũng dễ hiểu khi trong quãng thời gian chúng ta lớn lên, chúng ta cũng lớn khỏi cả những tình bạn đã cũ. Fehr trong cuốn sách Quá trình của tình bạn xuất bản năm 1996 đề cập đến việc hầu hết những tình bạn đều tan rã một cách bị động. Một phần là bởi chúng ta đôi khi vô tình quên mất sự tồn tại của chúng khi quá mải mê trên con đường của riêng mình. Một phần còn lại là như thể chúng ta muốn chừa đường để sau này nếu có cơ hội gặp lại, cả hai vẫn còn những quan niệm tốt về nhau để trở lại làm bạn.
Ngược lại, việc chủ động chấm dứt tình bạn thường ít xảy ra hơn, mang tính thù nghịch hơn và có khả năng sẽ chấm dứt tình bạn mãi mãi. Nghiên cứu của Rose (1984) cho rằng có 4 cách chấm dứt một tình bạn. Thứ nhất là khi cả hai đã xa cách về mặt vật lý, thứ hai là khi có bạn mới xen vào mối quan hệ của họ, thứ ba là khi chúng ta bắt đầu không còn thích bạn của mình nữa và cuối cùng là do sự can thiệp của bên thứ ba là người yêu hoặc bạn đời của chúng ta. Cách tình bạn tan rã thường phụ thuộc vào độ thân mật giữa hai người. Rose (1986) và Rawlin (1994) tìm thấy việc chấm dứt tình bạn do xa cách địa lý thường xảy ra với những tình bạn không quá thân thiết. Ngược lại, khoảng cách thường không mang lại vấn đề cho những tình bạn thân thiết đặc biệt là khi cả hai người bạn đều sẵn sàng cam kết bỏ công sức và thời gian để nuôi dưỡng những tình bạn này.
Nghiên cứu về tình bạn ở nữ giới của Doherty (2021) nhận định những cột mốc trong cuộc sống của chúng ta có thể dẫn đến việc mất đi những tình bạn bao gồm việc chuyển đi xa khỏi nơi sinh sống của bạn, bắt đầu một công việc mới, trải qua những khủng hoảng trong cuộc sống (ví dụ như việc để tang) và cuối cùng là khi chúng ta bắt đầu một cuộc sống mới (ví dụ như khi chúng ta bắt đầu có con). Những cột mốc của tình bạn cũng có thể bao gồm những bất đồng lớn hoặc cuộc tranh cãi nảy lửa, cũng như cảm giác bị phản bội. Vieth et al. (2022) từ đó lập ra mô hình tan rã của tình bạn và xác định những yếu tố trong mỗi cá nhân có thể quyết định xu hướng chia tay và kết quả của những cuộc chia tay bạn bè này. Những yếu tố này bao gồm tính cách cá nhân, tình huống sống, cách cá nhân nhìn nhận bạn của mình và tính chất của mối quan hệ. Đối với tình cách cá nhân, những nhân tố ảnh hưởng sự tan rã tình bạn bao gồm tính cách của bạn trong học thuyết Big Five Personality (cụ thể về các đặc điểm của thuyết Big Five đã có được mình nhắc đến trong tập 2 và tập 6 của Amateur Psychology, các bạn có thể tìm nghe lại nha. Ngoài ra thì xu hướng gắn kết và giới tính cũng ảnh hưởng đến quá trình tan rã tình bạn. Về yếu tố tình huống, những đòi hỏi khác trong cuộc sống từ tình yêu, gia đình và công việc, những mối quan hệ bạn bè khác và khoảng cách địa lý cũng có thể gây ra việc đánh mất những tình bạn cũ. Đối với cách chúng ta nhìn nhận bạn bè của mình, cách chúng ta nhận định về xu hướng gắn kết của họ, tính cách của họ và cả công sức cũng như sự cam kết hoặc thiếu cam kết đối với tình bạn của cả hai cũng ảnh hưởng đến sự ta rã tình bạn. Cuối cùng, những đặc điểm của tình bạn như độ lâu dài cả hai đã làm bạn, mật độ thân thiết và những mối quan hệ chung cũng quyết định sự còn mất của tình bạn này. Nghiên cứu của Gillath et al. (2017) tìm thấy, những người có xu hướng gắn kết né tránh (avoidant attachment) thường cảm thấy việc mất đi một người bạn dễ chấp nhận hơn, đặc biệt khi họ là người chủ động rời bỏ những tình bạn này.
Đó là quá trình chấm dứt tình bạn, vậy việc đánh mất một ai đó đã từng vô cùng quan trọng với chúng ta có thể ảnh hưởng đến chúng ta như thế nào? Tuỳ thuộc vào cách tình bạn đó tan rã, việc đánh mất tình bạn có thể mang lại những cảm xúc đau buồn hay chỉ đơn giản là chấp nhận và luôn nhớ về nhau với những hồi ức đẹp. Veith tìm thấy những tình bạn bị chấm dứt một cách chủ động bởi bất đồng thường khiến cho người ta buồn bã và rấm rứt hơn về cách mà nó đã xảy ra. Meter & Card (2016) tìm thấy chỉ 50% tình bạn có thể vượt qua thử thách của thời gian và giữ vững sự quan trọng của nó trong cuộc sống của hai người bạn.
Được rồi, nếu chúng ta đã chấp nhận được sự thật rằng tình bạn là một điều tuy quý giá nhưng cũng như vạn vật trên đời, đều phải nở rồi tàn, thì bao giờ chúng ta nên để cho tình bạn tàn đi một cách tự nhiên và bao giờ chúng ta nên chủ động rời bỏ những tình bạn đó, đôi khi một cách lạnh lùng như cắt đứt liên lạc? Một bài báo mình đọc sáng nay trên tờ The Atlantic mục khoa học bàn về nghiên cứu về hạnh phúc của George Valliant theo chân rất nhiều những người đàn ông trong thế kỉ 20 khi họ trong độ niên thiếu dưới mái trường đại học cho đến khi những người đàn ông này bước sang tuổi 80 và đến khi họ mất đi. Nghiên cứu này kết luận rằng trên cả thành công và danh vọng, những mối quan hệ mới là yếu tố chủ chốt quyết định hạnh phúc của mỗi chúng ta. Bài viết này đặt câu hỏi cho chính mình rằng, làm sao chúng ta có thể khám sức khoẻ cho những mối quan hệ xung quanh mình và lựa chọn những mối quan hệ lành mạnh?
Nghiên cứu của Bagwell & Bukowski (2018) tìm thấy một trong những nguyên nhân phổ biến làm nhạt phai tình bạn đó là sự thiếu hụt trong việc mang lại cảm xúc tích cực cho nhau. Việc giúp đỡ, chia sẻ và đáp trả sự tích cực là những yếu tố quan trọng xây dựng tình bạn. Mình tự đặt câu hỏi cho bản thân rằng, lần cuối cùng mình chia sẻ những điều đẹp đẽ của mình cho bạn mình là bao giờ? Lần cuối cùng họ ủng hộ và nâng đỡ mình là bao giờ? Và ngược lại, lần cuối mình mang lại những điều này cho họ là bao giờ?
Nghiên cứu của Brechwald & Prinstein (2011) cho rằng một yếu tố cũng có thể dẫn đến đổ vỡ của tình bạn là sự khác nhau bởi tính đồng nhất là điều chủ chốt khiến cho hai người có thể duy trì tình bạn. Những đặc điểm giống nhau này có thể được tìm thấy ở sở thích, quan điểm và niềm tin. Mình tự hỏi bản thân giá trị sống của mình là gì? Điều gì khiến mình mỉm cười và bùng sáng khi đối diện với và nghĩ đến? Mục đích sống của mình là gì? Khi trả lời những câu hỏi này, đôi khi mình giật mình nghĩ về việc mình đã lớn và đây sẽ là kim chỉ nan quyết định những lựa chọn về quan hệ xã hội, về những người mình mong muốn giữ gần gũi với chính mình.
Nghiên cứu của Sinclair, Hood & Wright (2014) nhận định vai trò quan trọng của việc chấp nhận và ủng hộ cũng có thể ảnh hưởng đến tình bạn của mỗi chúng ta. Mình tự hỏi bản thân mình có thể chấp nhận hành vi và thái độ của người bạn đó với những người khác hay không? Việc người đó làm có phải là đi ngược lại với quy chuẩn đạo đức mình tự đặt ra cho chính mình hay không? Mình có ủng hộ người đó hay không, và ngược lại.
Khi viết ra và tự trả lời ba câu hỏi này, có hai cảm xúc chơi vơi trong lồng ngực của mình. Một là nỗi buồn vừa cay đắng vừa ngọt ngào (hay tiếng anh là bittersweet) về những tình bạn đã mất hay những tình bạn mình rõ ràng ý thức được là sẽ mất. Hai là cảm xúc an tâm và lạc quan về những tình bạn hiện tại, và niềm tin rằng sẽ tồn tại những tình bạn đánh dấu màu xanh lá cho những câu hỏi trên.
Trong chặng đường trưởng thành, có những đêm mình ngồi lướt nhìn lại những album ảnh có hình của những tình bạn đã mất và của những tình bạn vẫn đang sống trong cuộc đời mình. Mình nghĩ và buồn và nghĩ và vui và tiếp tục nghĩ về chính mình. Mình cho rằng, mấu chốt của cách chúng ta bồi đắp hay tiễn đưa những tình bạn thắt chặt với cách chúng ta nhìn nhận và hiểu về chính mình. Đã có những lúc mình là một người bạn tồi, mình kín tiếng, bí mật và sợ chia sẻ, mình xét nét, chú ý đến những điều nhỏ nhặt, tự đánh giá người khác nhưng giữ trong lòng chờ ngày đánh giá này biến thành hiện thực, mình không có nhiều sự tin tưởng. Cũng có những lúc mình là một người bạn tốt, mình lắng nghe, thấu hiểu, hút tất cả những xúc cảm tiêu cực của người bạn này như một miếng bọt biển, nằm vật ra sau một cuộc hội thoại, bật khóc vì thương bạn của mình. Gần đây mình quyết định để làm một người bạn tốt với người khác, mình phải trở thành người bạn tốt nhất của chính mình. Mình thôi không đầu tư quá nhiều vào nỗi đau của bạn bè mình, hiểu và chấp nhận rằng có những cuộc chiến là cuộc chiến riêng tư buộc người ta phải tự tranh đấu, tự đứng lên, tự trưởng thành. Mình thôi không lo lắng và đòi hỏi quá nhiều về những tin nhắn để cả tuần, cả tháng mới được hồi đáp. Mình bắt đầu nhìn thế giới từ một góc độ lớn hơn, rằng tất cả chúng ta đều liên kết với nhau bởi một điều gì đó vô hình và lớn lao, kể cả những tình bạn đang tồn tại, kể cả những tình bạn đã mất, chúng ta không bao giờ thật sự một mình. Có những đoạn đường chúng ta độc hành, và có những đoạn đường chúng ta không còn cô độc nữa, đó không phải là những câu chuyện chúng ta đã lớn lên cùng như Harry Potter hay Frodo Baggins trong Chúa tể của những chiếc nhẫn hay sao? Nếu hôm nay bạn cảm tự đặt câu hỏi cho chính mình, giữ hay mất, chiến tranh hay hoà bình cho những mối quan hệ quan trọng trong cuộc sống của mình, bạn không hề một mình trong những tình huống này. Nếu hôm nay bạn lo sợ sự cô đơn khi đã mất đi những tình bạn đẹp đẽ, bạn cũng không hề một mình. Và nếu bạn thấy tiêu đề của tập ngày hôm nay có dòng chữ cùng Chúng ta ai cũng cần những dịu dàng thì đó là bởi vì mình đã có luận về vấn đề này trong quyển sách thứ hai của mình trong chương Về những tình bạn đã mất, bạn có thể tìm đọc nếu thích. Mình mong là mọi người đã thích episode ngày hôm nay. Còn bây giờ thì mình sẽ hẹn gặp lại mọi người ở tập tiếp theo nha. Bái bai.
Outtro:
Cảm ơn các bạn đã dành thời gian lắng nghe Amateur Psychology. Nếu các bạn yêu thích podcast ngày hôm nay thì hãy follow mình trên ứng dụng bạn đang sử dụng và giới thiệu cho cả bạn bè và người thân cùng lắng nghe nhé. Các bạn cũng có thể để lại đánh giá cho mình qua cả Apple Podcast và Spotify, là một cách ủng hộ mình hoàn toàn miễn phí và có thể đưa Amateur Psychology đến nhiều người nghe hơn. Mọi người cũng có thể theo dõi Amateur Psychology qua Facebook, Instagram, Youtube và đọc tài liệu được nhắc đến ở mỗi tập qua blog của Amateur Psychology. Mọi đường link sẽ được tìm thấy qua website ở phần mô tả. Một lần nữa, mình là Thư, host của các bạn. Chào tạm biệt và chúc các bạn luôn tự bổ sung kiến thức cho bản thân. Goodbye and stay woke guys!
Reference:
It’s your friend that breaks your heart by Jenifer Senior The Atlantics https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2022/03/why-we-lose-friends-aging-happiness/621305/
That’s It. You’re Dead to Me. by Kaitlyn Tiffany The Atlantics https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2022/09/toxic-person-tiktok-internet-slang-meaning/670599/
Lu, P., Oh, J., Leahy, K. E., & Chopik, W. J. (2021). Friendship importance around the world: Links to cultural factors, health, and well-being. Frontiers in psychology, 11, 3568.
Vieth, G., Rothman, A. J., & Simpson, J. A. (2022). Friendship loss and dissolution in adulthood: A conceptual model. Current Opinion in Psychology, 43, 171-175.
Fehr, B. (1996). Friendship processes (Vol. 12). Sage.
Gillath, O., Karantzas, G. C., & Selcuk, E. (2017). A net of friends: Investigating friendship by integrating attachment theory and social network analysis. Personality and Social Psychology Bulletin, 43(11), 1546-1565.
Meter, D. J., & Card, N. A. (2016). Stability of children’s and adolescents’ friendships: a meta-analytic review. Merrill-Palmer Quarterly (1982-), 62(3), 252-284.
What makes us happy? by Joshua Wolf Shenk The Atlantics https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2009/06/what-makes-us-happy/307439/
Bagwell, C. L., & Bukowski, W. M. (2018). Friendship in childhood and adolescence: Features, effects, and processes.
Brechwald, W. A., & Prinstein, M. J. (2011). Beyond homophily: A decade of advances in understanding peer influence processes. Journal of research on adolescence, 21(1), 166-179.
Sinclair, H. C., Hood, K. B., & Wright, B. L. (2014). Revisiting the Romeo and Juliet effect: Reexamining the links between social network opinions and romantic relationship outcomes. Social Psychology, 45(3), 170-178.